Η Ρητορική του Μίσους

Της Ανδριάνας Μαρδάκη, Δικηγόρος

Πολλές φορές ψάχνοντας πράγματα που με ενδιαφέρουν στο Διαδίκτυο, παρατηρώ ότι μεγαλύτερο ενδιαφέρον έχουν τα σχόλια που συνοδεύουν τα άρθρα ή την γνώμη του συγγραφέα. Επίσης παρατηρώ ότι όσο περισσότερα σχόλια διαβάζω τόσο περισσότερο ξεχνάω το αρχικό κείμενο, που στο κάτω κάτω ήταν και η αφορμή για να τα κοιτάξω.

Το ίδιο έπαθα πολύ πρόσφατα όταν διάβαζα για κάποια εκδήλωση που θα γινόταν, η οποία αφορούσε την ιθαγένεια των παιδιών δεύτερης γενιάς. Ζήτημα είναι να υπήρχαν 1-2 θετικά σχόλια. Το ένα μετά το άλλο, ακολουθούσαν σχόλια απίστευτα επιθετικά, προσβλητικά, ρατσιστικά, εκδηλώσεις μίσους. Σχόλια χωρίς επιχειρήματα που μοναδικό στόχο είχαν να προσβάλουν αποπνέοντας λύσσα. Αυτόματα μου γεννήθηκε η απορία πώς είναι δυνατόν να ζει κανείς με τόσο μίσος μέσα του, χωρίς αυτό να στρέφεται και κατά του εαυτού του. Και τότε ένιωσα, μετά την οργή – επίσης προς μεγάλη μου έκπληξη – απέραντη λύπη.

Λύπη για το τι χάνεις με το να είσαι συνεχώς αρνητικός, να τα βάζεις με τους άλλους, μα στην ουσία να καταστρέφεις τον ίδιο σου τον εαυτό, και μάλιστα το πιο δημιουργικό σου κομμάτι.

Το μεταναστευτικό ζήτημα πάντα προκαλεί πολλές συζητήσεις. Από το 1990 και μετά, όταν άρχισε η ροή κυρίως από την Αλβανία και χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, οι Έλληνες, αμήχανα στην αρχή και επιθετικά στη συνέχεια, άρχισαν να αντιδρούν. Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός εγκαταστάθηκε για τα καλά στη χώρα. Η πιο διάσημη ερώτηση ήταν «Είναι οι Έλληνες ρατσιστές;» και η συνηθέστερη φράση «…εγώ δεν είμαι ρατσιστής/τρια αλλά οι Αλβανοί μας κλέβουν/σκοτώνουν/παίρνουν τις δουλειές κλπ». Βέβαια, το ενδιαφέρον είναι πως όλοι αυτοί, όταν γνωρίσουν και συναναστραφούν με κάποιον μετανάστη θα σου πουν «Α! Ο Γκόραν/Ιβάν/ που ξέρω εγώ είναι καλό παιδί». Τι διχασμός προσωπικότητας…

Κάπως έτσι, σε συζητήσεις που προκαλώ για τη δεύτερη γενιά, δεν είναι λίγοι αυτοί που απορούν «Μα καλά, δεν έχουν υπηκοότητα; Τι; Ούτε άδεια παραμονής; Πως γίνεται αυτό;». Και εδώ αγαπητοί μου, μπαίνουμε σε νομικά αμπελοχώραφα. Για τις γεννήσεις και την ιθαγένεια του βρέφους παίζει ρόλο η θεωρία του αίματος (από πού είναι οι γονείς σου) και όχι του εδάφους (δηλαδή που γεννήθηκες). Με άλλα λόγια, αν ένας από τους δύο γονείς δεν είναι Έλληνας, ούτε τα τέκνα του είναι. Και εκεί αρχίζει ο παραλογισμός.

Όχι βέβαια ότι η Ελλάδα είχε προβλέψει ποτέ για τέτοια θέματα ή έχει μια ολοκληρωμένη μεταναστευτική πολιτική που δεν αλλάζει ανάλογα με το ποιος κυβερνά. Αλλά ο σκοπός μου δεν είναι να κάνω νομικές αναλύσεις και προτάσεις γενικότερα επί του θέματος. Το θέμα, το οποίο μ’ έστρωσε να γράψω, είναι η ρητορική του μίσους, ο ρατσιστικός λόγος. Όπως λέγεται αγγλιστί, hate speech. Και ειδικά στο Διαδίκτυο.

Η ρητορική του μίσους αφορά κάθε μορφή έκφρασης  που διαδίδει, υποκινεί, προωθεί ή δικαιολογεί ρατσιστικό μίσος, ξενοφοβία, αντισημιτισμό ή άλλη μορφή εχθρότητας που βασίζεται στη μη ανοχή, και εκφράζεται με επιθετικό εθνικισμό ή εθνοκεντρισμό, διάκριση και εχθρότητα κατά των μειονοτήτων, των μεταναστών και των ανθρώπων μεταναστευτικής καταγωγής.
(Συμβούλιο της Ευρώπης, 1997)

Το Διαδίκτυο, το ξέρετε καλύτερα από μένα, είναι ένας προνομιακός χώρος για τους νέους. Το παίζουν στα δάκτυλα, κοινώς, και ειδικότερα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Είναι άλλος ένας χώρος κοινωνικοποίησης. Και όπως με οποιονδήποτε άλλο χώρο, εκεί μέσα χωράνε όλοι, καλοί και κακοί. Και όπως χρησιμοποιείται από τους υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων άλλο τόσο χρησιμοποιείται και από τους εχθρούς τους.

Η ρητορική του μίσους καλλιεργείται ιδιαίτερα στο διαδίκτυο. Αυτό γίνεται ευκολότερα γιατί 1) υπάρχει ανωνυμία, 2) μπορεί ο καθένας να γράφει οτιδήποτε χωρίς αποδείξεις, 3) οι κάθε είδους συνωμοσιολογίες ανθούν, 4) η βία (βοηθούμενη από την ανωνυμία) είναι άμεση και 5) υπάρχει μαζική κινητοποίηση κατά ορισμένου στόχου. Μέχρι και σήμερα δεν υπάρχουν αξιόπιστα δεδομένα και δεν έχει μετρηθεί ποια είναι η επίδραση της ρητορικής μίσους, έτσι όπως αυτή εκφράζεται στο διαδίκτυο. Αυτό βέβαια δεν έχει να κάνει με την ελευθερία λόγου και έκφρασης. Μπορώ να διαφωνήσω με κάποιον, αυτό το αποδέχομαι, αλλά στα πλαίσια του διαλόγου και της ψύχραιμης αντιπαράθεσης. Όχι όταν ο ένας ουρλιάζει – έστω και γραπτά – πετώντας λόγια που έχει αποστηθίσει από πριν και δεν έχουν σκοπό να διαφωνήσουν παρά μόνο να σκεπάσουν κάθε άλλη φωνή. Θα το ξέρετε: οι τενεκέδες κάνουν μεγαλύτερο θόρυβο όταν είναι άδειοι.

Έχετε μήπως προσέξει το πόσο γρήγορα αντιδρούν οι ακροδεξιές/φασιστικές/ρατσιστικές ομάδες σε οποιαδήποτε ανάρτηση δεν τους αρέσει; Δρουν ακαριαία. Λες και είναι εκεί και περιμένουν να επιτεθούν. Η επίθεση περιλαμβάνει συνήθως βρισιές, προσβολές, απειλές και καθόλου τεκμηριωμένες απόψεις. Μερικές φορές «βλέπεις» τα σάλια τους να πετάγονται από τη λύσσα που έχουν.  Και αυτό σε καμία περίπτωση δεν είναι ελευθερία του λόγου. Είναι ωμή βία.

Και εμείς τι κάνουμε; Είμαστε παρόντες και δρούμε ψύχραιμα χωρίς να ξεχνάμε τους κινδύνους που κρύβει το Διαδίκτυο. Είμαστε επίσης παρόντες και στον πραγματικό κόσμο γιατί μόνο γνωρίζοντας από κοντά αυτούς τους ανθρώπους, τους άλλους, αυτούς που ονομάζουμε διαφορετικούς, μπορούμε να τους κατανοήσουμε και να υπερασπιστούμε πραγματικά τις απόψεις μας. Η αλληλεγγύη είναι λέξη κλειδί. Χρειαζόμαστε επειγόντως να βρούμε τον τρόπο να αντιμετωπίσουμε τον ρατσισμό μέσα από αυτό-οργάνωση και αυτό-προστασία. Επίσης αυτό που χρειαζόμαστε είναι επίγνωση για όλα αυτά που υποστηρίζουμε.  Μπορεί να φαίνεται ότι αυτοί που γκαρίζουν είναι μια μάζα ανεγκέφαλων, αλλά η προσωπική μου γνώμη είναι ότι κατευθύνονται από ανθρώπους με διαστρεβλωμένες μεν απόψεις, σε κάθε περίπτωση όμως ενημερωμένους και διαβασμένους για τις ρατσιστικές τους θεωρίες, καλούς ρήτορες και άρα επικίνδυνους.

Στις 21 Μαρτίου 2013 ο τομέας Νεολαίας του Συμβουλίου της Ευρώπης  εγκαινίασε την ετήσια Καμπάνια με τίτλο «Young People Combating Hate Speech Online». Η δράση αυτή στοχεύει να καταπολεμήσει τον ρατσισμό και τις διακρίσεις που εκφράζουν τα λόγια μίσους στο διαδίκτυο, «εκπαιδεύοντας» τους νέους και τις οργανώσεις νέων με τα απαραίτητα μέσα, ώστε να τον αναγνωρίζουν και να δρουν μπλοκάροντάς τον. Φυσικά η Καμπάνια ξεκαθαρίζει ότι δεν έχει σκοπό να περιορίσει την ελευθερία της έκφρασης στο διαδίκτυο.

Και όπως χαρακτηριστικά ανέφεραν φίλοι ακτιβιστές από την Ολλανδία, «η λιακάδα του αντιρατσιστικού κινήματος χρειάζεται για να εμποδίσει τον μαύρο ορίζοντα που δημιουργείται από μία χρυσή αυγή».